Limbay

Limbay

alang ni Jabbar

I

Sama sa kahoy sa lasang ikaw ilang gipukan
ug kadto milagubo gyod sa among mga dughan.

“Da lagi nakaubo!” matod pa sa mga langyaw
nga sa humok mong lawas milubong og puthaw.

“Hiay kalalaut ha banuwa! Kahid-u ha banuwa!”
Bakho kadto ni Kainayan sa imong gininhawa.

“Hala padayon ang logging kay wa nay mobabag,
sa iyang kamatayon panaghiusa nila malumpag.”

Mao kadtoy panghinambog sa langyawng hubog
Nga misamot og kaadunahan sa iyang kahakog.

“Hala hutdag gabas kanang dagkong lawaan!
Ug kutob sa mobabag apila ninyos pagpukan.”

Mando kadto nga milanog bisan sa mga lasang,
Samtang kaming mga salin nahimong mga amang.

“Hiay kalalaut ha banuwa! Kalalaut ha banuwa!”
Samtang ang hakog nga langyaw nagsigeg katawa.

Apan igsoon sa imong kamatayon adunay nabuhi,
Hinungdan nga misaka sa ulo ang ilang kabuhi.

Maong gidanggot nilag ayo tanang kabukiran
Aron kuno mapuo ang mga kuto sa katilingban.

Ug tuod man kaming mga salin nanagkatibulaag
Morag mga tamaing kun putyukan nga gipamuhag.

Apan kanamo nga nahinumdom kanimo igsoon ko,
Way pagkapalong kadtong gisugdan mong kalayo.

 

II
Ulitawhito ka sa dihang gilubngan nilag bala
Ang apuhan mong datu nga tinahod ug hinigugma.

Wa pa matagbaw ang mga sundalong palahubog
Giihian kas nawong human ayoayohas pagbun-og.

Busa kinsa kahay dili mokagot ang mga ngipon?       
Kinsa kahay dili masilag nga sama nimo igsoon?

Ug kadtong nahitabo kanimo tinipsing pa gayod
kay tuhod namong gakurog, gidukdok aron moluhod.

Nangabuhi mi apan mga angol ang among kinabuhi,
Ang mga utok gipangbantok ug mga gusok gipangbali.

Kami nahimong mga piang, bakol, buta ug bungol,
Ang mga himsog ug kusgan mga langyaw nga hangol.

Kinsay magdahom nga sa kayutaang morag lawod
Karon yuta sa kuko mao ray among napanunod?

“Hiay! Kalalaut ha banuwa! Kalalaut ha banuwa!”
Maoy limbay sa mga bata nga naglurat ang mata.

“Asa na man diay tong ang atong mga yuta pa?”
Usa ka bata kadtong nakat-on sa pagpangutana.

Sa halayo naglantaw nga mitubag ang amahan,
“Gibayloan man tog tinapa sa imong mga apuhan.”

“Agoy maayo dinhi kay ang kayutaan tambok,
Ug kining mga netibo wa pa gyoy mga utok!”

Ug kanila nga gahi gyod kaayo mobuhi og yuta,
Giagig minaro sa papel, giagig ilad ug hulga.

 

III
Mao nga karon way umoy ang among mga kamot,
Kaming mga batan-on nanagko nga way buot.

Tungod kay pait ang bunga alang namong tanan,
Nianang luag nga patag nga gihimong pinyahan.

Walay katam-is bisan kanang luag nga katubhan,
Kay langyawng patigayon mao ra may mabulahan.

Mao nga kinsay wa masayod niining tigmo-tigmo
Nga sa gatusan ka pangakha kausa ra motimo?

“Agoy, itom-itom ray agis katambok sa yuta,”
Samtang morag tukog ang bukog sa mga bata.

Mao kini kami karon igsoon ko nga mipanaw,
Bidli ang pamahaw, ang paniudto panghupaw.

Ug ang panihapon pirme pa gyod pangitaon,
Samtang mga langyaw mantinir lang og hamon.

 

IV
Apan karon igsoon nga ako nahinumdom kanimo,
Tingali diha sa Mudan-udan malipay gyod kamo.

Adunay bag-ong kamot, adunay bag-ong hinagiban,
Kay ang bag-ong pakiggubat sahi ang pagpadagan.

“Walo su tagpatay, amin pito ha agkasulahugan,”
Kay kinsay labing gamhanan sa bangkaw ni Aniyun?

Adunay batang way buot og ikaw mahimuot,
Kay sa iyang pagkahimugso dayong misaut.

“Way hinagibang hinimo sa tawo ang makadagmal,
Sa lawas nimong gibistihan ko sa daghang tawal.”

Mao kadtoy pulong sa tiguwang nga mananabang
kay nasayod siyang ang adlaw duol na mosubang.

“Ika-unom nga pagkabuhi na nimo kini anak ni Gaun,
Ug sa ikapito ang talugan imo unyang pagatukoron.”

Mao kadtoy pamulong sa tiguwang nga nagkinaraan
samtang siya nagalantaw sa halayong sidlakan.
V
“Unsaon sa pagpating-aw ang tubig sa tunaan sa kabaw?
Unsaon namo paglantaw ang mga butang nga nangahanaw?”

Mao kadtoy imong mga pangutana sa atong mga amahan
kay ang tinago nga kasolbaran gusto nimo hisayran.

“Dili man kinahanglang ang tunaan sa kabaw moting-aw,
Ug labing maayo gyod nga sa umaabot kita molantaw.”

Mao kadtoy klarong pamulong sa batang way buot
Samtang nagaawit ang kampilan sa iyang mga kamot.

“Iyan un gaid haini su ikapito ha sumpay hu tul-an?”
Nahibulong gayod og tinuod ang tiguwang nga baylan.

“Ang tanang butang dugay na mang nahisulat sa mga bitoon.
Ug ang buhat nga gitagana kanako ako lamang pagatumanon.” 
  
Pamulong pag-usab sa batang way buot nga misugod og saut,
Ug kamong tanan diha sa Mudan-udan mosayaw sa kahimuot.

Apan kinahanglan hulaton nga mohingkod una siya igsoon,
Aron nga ang haligi nga iyang itukod tunhay ug lig-on.

“Kinahanglan makat-on sa pagtukod sa dili pa mobungkag,
Tungod kay ang panaghiusang way balay dali rang malumpag.”
Anijun Mudan-udan
Malaybalay, Bukidnon

Instant

*Unang migula sa Bisaya Magasin, Oktubre 1, 2008.

Instant

 

Kining ginganlag instant makab-ot nga way singot
Ug dili gyod madugay kay tanan matuman ras kadyot.
 
Midaghan ang instant nga kape, lainlaing klase.
Ininit lang nga tubig, bisan ganig bugnaw puyde.
 
Di paulahi ang mga noodles nga lamig bitsin
nga kon mapirmi magka-UTI bisan ang sigbin.
 
Unya dugangan pas pampalami kunos tanang sabaw
nga gipulbos nga tamboks manok nga 45 ra ka adlaw.
 
Kon tapulan ka magluto o kaha pirmi ka magdali
ang nagkatag nga fastfood adunay solbad niana.
 
Apan dili lang kutob sa tiyan ang dunay bahin
kay bisan paras instant byuti pirmi gyod mahalin.
 
Kinsa bay wa kadungog sa pampanindot sa buhok?
o kaha nianang pangnusnos aron di baho ang ilok?
 
Kon itomon gani ka, puyde na papution kunos sabon,
Aduna usab mga shampu pangtambal sa ulong kaspahon.
 
Ug kon di nimo madawat nga lisngag imong ilong,
Puyde gyod bag-ohon, bisan gani ang batig nawong.
 
Kinsa bay wa kadungog nga ang sapyot nga lubot
o kaha gagmayng totoy, mahimo na karong ipaburot?
 
Kinsay wa kabalo nga bisan kadtong mga tambokikay
kalit lang miseksi ug dayong pasikat sa kiaykiay?
 
Apan dili lamang sa byuti kutob ning pagdalidali
Kay gustos kadaghanan kanang dali gyod makasapi.
 
Maong gisibyas tanan “diri instant milyonaryo!
Palit lang ning produkto o kaha apil sa lotto.”
 
Kinsay wa masayod nga nanampiling ang binandol
nga ipanghatag nga inig kaudtong tutok iatol?
 
Kay instant man ang tanan, instant pod ang kinabuhi,
Nga kanunayng hasolon sa nagkalandrakas nga kabuhi.

 

Gani karon gihimo nang instant bisan ang kamatayon
sa bomba-nukleyar, hilo, o kaha biological weapon.
 
Tingalis pagkaulipon natos instant maong dali ta kalimot.
Ug mao tingaling daghan ang nawad-an nas maayong panimuot.

 
 
3 Agosto 2008
Anijun Mudan-udan
Sumilao, Bukidnon

Ang mga Langgam sa Uma ug uban pang Istorya

Human sa kapin sa usa ka semana nakong pagngadto-nganhi sa akong uma, nasuta nako kon unsa ako kaignorante mahitungod sa mga langgam. Kini tungod kay sa kadaghan sa matang sa kalanggaman, pipila lamang ang akong nailhan. Kadto lamang mga kasagarang tukmo o kaha mga ul-ula. Kadto lamang mga kagnas o kaha mga tamsi. Apan gawas sa maong mga langgam, wa nako kaila sa uban. Dugaydugay naba akong naglatagaw sa syudad o dali rang mawa sa panumdoman ang daghang mga butang?

Kutob na lamang ako sa pagtan-aw sa mga langgam nga akong nakita. Kutob na lamang sa pagsud-ong sa katahom nga dili ko mahinganlan. Kutob na lamang sa pagpamalandong sa masadyaon nilang panag-awit.

Ug samtang ako nagatan-aw, nagasud-ong ug nagapamalandong, mohinayhinayg tuhop sa kasingkasing ang kagul-anang dugay ko nang gikauban. Ang kagul-anang kauban kanunay sa akong paglatagaw sa mga kadalanang estranghero sa akong pagtiniil.

Usa ka langgam ang nag-inusara. MItugdon kini sa tumoy sa labong nga sagbot nga along-along. Gamay pas tamsi ang maong langgam.  Lagsik kaayo ang iyang matag lihok. Pila lamang ka gutlo milupad na kini paingon sa kahoy nga balangti aron mamahaw sayo sa kabuntagon.  

Tulo ka gagmayng langgam ang nagginukdanay sa mga sanga sa andalugong. Tungod sa ilang kagagmay, sila mahimong motugdon sa gagmay usab nga dahon sa maong kahoy.

Usa ka dakong langgam ang paspas nga milupad ilawom sa kakahoyan. Lainlain ang bulok sa iyang balahibo. Adunay pula nga daw nagadilaab, adunay puti nga daw mga gabon, adunay itom nga daw uling ug adunay yellow nga daw adlaw nga nagasidlak. Unsang matang sa langgam kadto? Bisan ang tiguwang nga midako sa lasang nga akong gipangutana wala mahibalo.

Usa ka panon sa mga langgam nga kolor itom ang nanglupad paingon sa dakong punoan sa balulaw. Hilabihan gyod kaitom ang ilang balhibo. Ug ang ilang mga mata pula kaayo. Nakurat ang kahaponon sa ilang panaghugyaw.

Daghan pang mga langgam ang akong nakita. Ug halos silang tanan wa nako hiilhi. Dugay naba ko sa syudad o dali lang ko malimot?

Human ang kapin sa usa ka semana akong nasayran kon unsa na ako kaignorante sa kalanggaman sa akong yutang natawhan. Mao nga misamot pagsiaw ang kagul-anang kanunay kong kauban sa akong paglatagaw.

Karong Gabii

Karong gabii sugdan nakog baid ning dila kong gitaya nas paglitok sa laing pinulongan. Tungod kay gihidlaw ako sa paggamit sa mahait nga sulab nga kaniadto akong kauban sa pakigsangka. Kay sa unsang pinulongan ba ako unang nakat-on sa kahait sa mga pulong?

Napulo ka tuig na ang milabay. Napulo ka tuig nga naughan ning dila sa laway nga binisaya. Dili tungod kay gisalikway ko ang maong pinulongan. Dili tungod kay aduna akoy gisagop nga pinulongan. Apan tungod kay napulo ka tuig nga ako naglaroylaroy diri sa balwartes mga Tagal-is (kining ngalana lang sa mga Tagalog nadungog kos akong amahan).

Apan bisan pa sa napulo ka tuig nga milabay, wa gyod magalongi ning ngabil nga mahikalimtan ang pagbinisaya. Tungod kay kon ang hunahuna malimot, ang kasingkasing dili gyod mahimong mahikalimot. 

Kay unsaon man nako sa paghikalimot sa pinulongan diin una nakong nabatian ang kapait ug katam-is sa gugma? Kay unsaon man nako pagsalikway sa pinulongan nga unang mitudlo kanako sa pakigbisog ning gubat nga ginganlan tag kinabuhi?  

Lab-as pas panumdoman ang mga gabiing mangadto mis maisan aron mangitag damang. O kaha kadtong mga buntag nga mangaligo mis Tagoloan. O kaha kadtong mga udto nga mamamaklay mi paingon sa Intavas. Ug unsaon man pagkapapas niadtong mga tunob nako na nalubong sa mga huyahuya sa Silae? Unsaon man pagkahanaw sa panumdoman ang kahapdos niadtong nasamdan ang akong bitiis sa dihang namuhag mig tamaing sa Hanapulon? Aduna pa bay mas labing halandomon sa pagpangaligo sa Kulaman uban ang babayeng unang gipitik sa kasingkasing?

Mao nga karong gabii, utrohon ko nig salsal ning akong dila. Ako ning ihulom sa nagadilaab nga kalayos akong dughan aron nga mahimong putli pag-usab ang iyang sulab. Ug kini akong pagasubhan sa nagabukal nga dugo sa akong galamhan aron mahimong lig-on sa bagong pakigharong.